Làng tạc tượng Sơn Đồng

Tượng Sơn Đồng, nhất là tượng Phật - không những vang danh cả nước mà còn vang xa đến nhiều nước trên thế giới. Đến đây, người ta nghe tiếng đục đẽo lách cách khắp làng. Không giống như những làng nghề chỉ toàn người già cố giữ nghề Tổ, Sơn Đồng quy tụ được những lớp trẻ kế thừa với tay nghề ngày càng tinh xảo, có em bé mới 3 tuổi đã tập tành cắc cụp. Thợ Sơn Đồng quanh năm suốt tháng miệt mài tạo nên những pho tượng, họa phẩm từng ăn sâu trong thế giới tâm linh con người: những pho A-di-đà, Di lặc, thần Tài, những bức hoành phi câu đối… Nhìn những sản phẩm của họ, ta dễ liên tưởng đến nét tài hoa của các nghệ nhân đã tạo nên các pho La Hán ở chùa Tây Phương, tượng Phật Bà ở chùa Keo có một không hai…

Năm 1956, HTX thủ công nghiệp Sơn Đồng ra đời, ứng với 5 nghề truyền thống. Hai nhóm nghề chạm khắc gỗ, sơn mài phải trải nhiều bước thăng trầm nhất. Thời bao cấp, với quan niệm chống mê tín dị đoan, nghề gần như không phát huy được, thậm chí còn bị lãng quên. Những nghệ nhân, thợ giỏi có tâm huyết trong làng thực sự băn khoăn lo lắng. Làm thế nào để nghề truyền thống đã tồn tại trên 1000 năm nay không bị mai một là một "câu hỏi lớn không lời đáp", dù họ đã phải trăn trở rất nhiều. Phải mãi sau này, tới năm 1983, gần thời kỳ đổi mới, ông Nguyễn Đức Dậu, nghệ nhân từ thời thuộc Pháp mới làm được một việc có tính chất quyết định. Ông đứng ra tổ chức lớp học nghề chạm khắc gỗ và sơn mài, cốt truyền nghề cho con cháu. 34 học viên ngày đó, bây giờ người là thợ giỏi, người là giáo viên, đang tiếp tục truyền nghề cho lớp trẻ trong làng, trong xã.

Xưởng nhà nghệ nhân Nguyễn Viết Thạc ở xóm Đình lúc nào cũng rộn vang tiếng đục đẽo. Cụ Thạc bộc bạch: "Tôi theo nghề từ năm 11 tuổi, mấy chục năm qua, rất nhiều thay đổi thời thế, tôi vẫn tự hào là đã tạc được hàng trăm pho tượng có giá trị cung cấp cho các chùa Quán Sứ, Liên Phái, Trấn Quốc, Hương Ký (Hà Nội), chùa Hương, chùa Trăm Gian (Hà Tây cũ) và nhiều chùa khác trong nước". Gia đình cụ Thạc có hàng chục người theo nghề chạm khắc gỗ và sơn mài.

Toàn xã Sơn Đồng hiện có trên 1.600 hộ (chừng 7.500 nhân khẩu), mỗi hộ có ít nhất một người biết nghề chạm khắc gỗ. Những gia đình đã làm nghề này từ nhiều đời là của các nghệ nhân Nguyễn Viết Thạc xóm Đình, Nguyễn Bá Khẩn ở xóm Rảnh, anh Trần Quang Khang ở xóm Hân… Ngoài nghề chính chạm khắc gỗ, sơn mài, nhiều gia đình còn phát triển các nghề dệt lụa, thêu ren, chế biến nông sản… Đục đẽo chí chát, người Sơn Đồng không bỏ ruộng, nghề nông vẫn đủ lương thực cho dân.

Sơn Đồng đang mở mang. Cán bộ xã cho biết, tháng 10-2003, một lớp học chạm khắc và sơn mài được mở, học viên chủ yếu ở độ tuổi 12-16, đều là con nhà nghèo, trẻ tàn tật, mồ côi; phần lớn kinh phí do Tổ chức nhân đạo phi chính phủ Maryknoll (Mỹ) tài trợ. Anh Trần Quang Khang, một cựu học viên năm xưa nay là thầy dạy thực hành cho biết: "Trong thời gian 18 tháng, các em vừa học nghề lại vừa học văn hóa (có 50% số các em chưa học hết phổ thông cơ sở). Chính vì vậy mà cả thầy và trò đều phải nỗ lực rất nhiều, để sau này các em có thể hành nghề nuôi sống bản thân, trợ giúp gia đình".

Việc mở lớp học nghề kể trên có ý nghĩa rất to lớn, nhất là đối với các em con nhà nghèo, trẻ tàn tật, mồ côi. Nhiều bậc phụ huynh bộc bạch, nếu như phải bỏ tiền túi ra cho con ăn học thì đến mạt kiếp chúng cũng không thể có nghề, bởi làm gì có tiền. Nhờ có lớp học nghề này, cùng với các lớp học không chính khóa khác như kinh nghiệm truyền tay, tự học… các em không phải đi lang thang kiếm sống bằng đủ thứ "nghề" nhếch nhác và hết sức bấp bênh. Điều quan trọng từ việc mở các lớp học là tạo công ăn việc làm cho thanh niên trong những lúc nông nhàn và duy trì nghề truyền thống không bị mai một.

Sơn Đồng không "điển hình" cho các làng nghề tạc tượng gỗ bởi nó thiên về tạc tượng Phật. Trước tiên, ta quan sát từng bước gia công của các nghệ nhân Sơn Đồng. Từ việc đục phá một khối gỗ, tách bỏ phần thừa để "lấy ra" một pho tượng - là một quá trình sáng tạo đầy sức hấp dẫn. Cũng có thể thấy rằng những tỷ lệ, những quy chuẩn đã thẩm định không được các làng nghề "nhất nhất đồng quy". Ngay ở Sơn Đồng, mỗi nghệ nhân, ngoài công thức chung kế thừa của một làng nghề cũng có những thủ pháp, những bí truyền với cách "chia" tỷ lệ không hoàn toàn giống nhau. Một nghệ nhân chỉ pho Phật Bà Quan Âm đang đục dở nói với tôi: Chúng tôi "đục" Phật Bà ngồi thường là 4 diện (khuôn mặt tính từ chân tóc tới cằm gọi là "mặt diện". Trong giải phẫu tạo hình hiện đại gọi là "một đầu". Nhưng cũng có khi, Phật ngồi chỉ có 3 diện rưỡi, hoặc có khi 4 diện rưỡi. Còn ông này (chỉ một pho tượng đứng) chúng tôi "dựng" 7 diện".

Anh Nguyễn Trung Thành đang cật lực tạo bức Phật Bà cao 3,5m cho một chùa ở Tây Nguyên và một bức Di Đà cao 4,5m - kỷ lục của làng từ trước đến nay - cho một chùa ở Hải Dương. Thành bật mí: "Những bức tượng lớn này khi ra thành phẩm, giá lên tới trên 100 triệu đồng. Nhờ qua trung gian mà tụi em có được công trình này. Hàng chủ yếu do khách từ các đình, chùa thập phương đến đặt, số còn lại từ nguồn trung gian cung cấp, cả xưởng có hơn 10 thợ, chẳng bao giờ lo thiếu việc".

Thế mạnh của Sơn Đồng là chuyên về các loại tượng thờ. Thợ đa phần khá trẻ nhưng đã bôn ba khắp đất nước để thể hiện tay nghề của mình trong làng tượng nói chung. Những tượng Phật cao từ 3m đến 4m được các "đại gia" đặt cúng tiến phần lớn có giá trên 100 triệu đồng. Nguyễn Doãn Vĩnh, lứa thợ thứ hai của làng, vào nghề năm 1992 (mới 16 tuổi), nay là một trong những thợ trẻ có tay nghề vững cho biết: "Làng nhận hợp đồng tượng ở khắp nơi, chủ yếu là đình, chùa, khách về thăm xưởng rồi làm hợp đồng đưa thợ đến tận nơi làm công trình, đục đẽo tượng xong về lại làng làm hàng chợ bán. Nguồn vật liệu chính tạc tượng Phật được lấy từ gỗ mít, rụt, vàng tâm...". Xưởng của Vĩnh đã cung cấp sản phẩm tới Hải Phòng, Yên Bái, Hải Dương, Hưng Yên, Phú Thọ... ngoài ra còn xuất khẩu sang Hàn Quốc và thị trường châu Âu.

Sơn Đồng hôm nay đã khác xưa rất nhiều. Những ngôi trường khang trang lần lượt ra đời; những tòa nhà cao tầng, nhà mái bằng mọc lên từng ngày. Đường vào làng, rẽ xóm được bê tông hóa. Cảnh vật thiên nhiên toát lên vẻ trù phú ấm no. Trong dòng làm ăn tấp nập hôm nay, thật khó để hình dung đã có lúc người Sơn Đồng hoang mang nghĩ nghề làng khéo phải thất truyền...