Ngôi cổ tự trên hải đảo Cù Lao Chàm

Băng qua cánh đồng lúa xanh um trong thung lũng, trước mắt chúng tôi hiện ra một ngôi cổ tự, cảnh vật trông như một bức tranh thủy mặc sống động. Nét thời gian đã in đậm trên từng bậc thềm, vách đá làm cho ngôi chùa tôn thêm nét tĩnh mặc.

Theo sử liệu ghi lại, chùa Hải Tạng được xây dựng vào năm Cảnh Hưng thứ 19 (1758) ở vị trí cách nơi hiện tại khoảng 200m về hướng Đông bắc, sau đó do thiên tai, toàn bộ ngôi chùa ban đầu bị hư hoại. Đến năm Tự Đức nguyên niên (1848), một số cư dân và thương gia đồng tâm hiệp lực tiến hành xây dựng lại ngôi chùa, đồng thời dời về vị trí hiện nay. Có nhiều truyền thuyết nói về nhân duyên khởi dựng chùa Hải Tạng. Tương truyền, vào khoảng thế kỷ thứ 17, có chiếc thuyền đưa một số cột gỗ được làm từ ngoài Bắc vào Nam nhưng khi về đến Cù Lao Chàm vì trời tối nên phải neo thuyền nghỉ lại. Sáng ra, thuyền kéo neo đi tiếp, nhưng thật lạ lùng, biển tự dưng nổi sóng lớn, thuyền không đi tiếp được. Sau có người trong đoàn lên một ngôi miếu ở Cù Lao Chàm khấn nguyện và được các vị thổ địa thần linh cho biết giàn cột này phải để lại dựng chùa cho Cù Lao Chàm không được đem đi. Vì thế chùa dựng lên lấy tên là Hải Tạng. Hải là biển, Tạng là Tam tạng kinh điển, với ý nghĩa chùa là nơi hội tụ kinh tạng mênh mông như biển. Một ý khác là kinh tạng của Phật được hội tụ từ mọi con đường trên biển để vào Cù Lao Chàm - một cụm đảo hoang vu và đầy bí hiểm.

Theo vị trí hiện nay thì chùa Hải Tạng tọa lạc sát chân núi phía Tây của Hòn Lao thuộc Cù Lao Chàm, lưng tựa núi vững chãi, mặt tiền xoay theo hướng Tây Nam, xung quanh là ruộng đồng - một thung lũng gần 2 cây số vuông là ruộng trồng lúa duy nhất tại xã đảo này. Theo người dân quanh vùng, trước đây vùng quanh chùa là rừng rậm, có nhiều trăn, rắn độc. Vì thế, khi xây dựng chùa, người ta cho xây tường thành bao bọc xung quanh được xây bằng đá. Cổng tam quan là một công trình kiến trúc cổ xưa tiêu biểu cho kiến trúc chùa ở xứ Đàng Trong này. Cổng gồm 3 lối vào, khoảng giữa có cổ lầu, mái lợp ngói âm dương, mặt ngoài tôn trí tượng Hộ pháp, mặt trong thờ bức bích họa Địa Tạng Vương Bồ tát với nét vẽ đã bạc màu theo thời gian. Toàn bộ tam quan cao 5m, dài 6m, trông rất vững chãi.

Bước vào cổng tam quan, qua một khoảng sân rộng là chùa chính. Tuy nhà Tây đã bị sập hoàn toàn, nhà Đông còn lại phần kiến trúc chính nhưng toàn bộ di tích vẫn toát lên vẻ hào sảng uy nghiêm hiếm thấy ở các di tích khác. Chính điện lợp ngói âm dương, tường xây bằng vôi vữa, bờ nóc, bờ hồi đắp nổi nhiều đường nét uốn lượn mềm mại, uyển chuyển tạo cảm giác nhẹ nhàng. Toàn bộ nếp nhà chính có hệ vì kèo kết cấu kiểu "chồng rường giả thủ" chia làm 3 gian. Bên trong chánh điện, gian giữa thờ 3 pho tượng Tam thế Phật. Gian bên trái (từ chùa nhìn ra) thờ Địa Tạng Vương Bồ tát. Gian bên phải thờ Tam thánh Quan Công, Lưu Bình và Châu Xương. Ngoài ra, hai bên chánh điện thờ Long thần, Hộ pháp và tấm bia đá khắc bằng chữ Hán. Phía sau chánh điện là bàn thờ Tổ sư Đạt Ma, với dáng ngồi bán già, tay cầm cuốn thư. Tất cả các pho tượng đều làm bằng gỗ, sơn son thếp vàng, có niên đại cùng với ngôi chùa. Ngoài ra, chùa còn lưu giữ một quả đại hồng chung lớn, trên chuông có điêu khắc "Song long triều dương". Điều đáng chú ý là con rồng ở trên chuông chân chỉ có 4 ngón, dáng cong, có vẩy, đầu rồng uyển chuyển, râu rất dài. Đây là con rồng mang phong cách những năm đầu của thời Lê sơ, như vậy quả chuông này có thể còn có trước niên đại xây dựng chùa.

Tất cả các hoành phi, câu đối trang trí trong chánh điện đều được sơn son thếp vàng, uy nghiêm, hòa cùng hệ thống tượng thờ cổ kính tạo nên những mạch tiếp nối rất thiêng liêng, cho ta cảm giác mơ huyền như đang bước vào cõi Phật. Tuy nhiên, hiện nay người ta bài trí thêm 2 pho tượng mới hoàn toàn tại bàn thờ chính, đó là tượng Thích Ca Mâu Ni làm bằng thạch cao, sơn màu vàng rực và pho tượng Phật đản sanh, điều đó đã làm không gian nơi thờ tự của ngôi chùa mất đi vẻ cổ kính và huyền bí vốn có của nó.