“Cách đây hơn một thế kỷ, giữa vùng đất Chí Hòa - Hòa Hưng khi ấy còn là vùng ven đô của Sài Gòn, Nghĩa trang Đô Thành được hình thành như một khu an táng lớn của cư dân thành thị”, bà Trần Thanh Ngọc, Chủ tịch Ủy ban MTTQVN P.Hòa Hưng (TP.HCM) nói về lớp trầm tích của Công viên văn hóa Lê Thị Riêng ngày nay, trong Lễ tưởng niệm, kỳ siêu anh linh chư vị anh hùng, liệt sĩ, chiến sĩ, đồng bào ở nơi này, diễn ra hôm 9-11-2025.

Ảnh: Bảo Toàn/BGN

Kết nối giữa quá khứ và hiện tại

Ngày 8, 9-11-2025, Ủy ban MTTQVN P.Hòa Hưng phối hợp Ban Trị sự GHPGVN TP.HCM trang nghiêm thực hiện Lễ tưởng niệm, kỳ siêu chẩn tế chư anh linh liệt sĩ, chiến sĩ, cùng đồng bào đã an táng tại Nghĩa trang Đô Thành cũ, nay là Công viên Văn hóa Lê Thị Riêng. Buổi lễ hướng đến những người đã ngã xuống vì độc lập, tự do và bình yên của dân tộc; bao lớp người đã gởi lại thân xác ở vùng đất đầy thăng trầm này.

“Chúng ta quy tụ về đây, trước Đài tưởng niệm Công viên Văn hóa Lê Thị Riêng, thắp nén hương lòng tri ân những người đã ngã xuống, để Tổ quốc được độc lập, nhân dân được ấm no, đất nước được trường tồn. Buổi lễ kỳ siêu lần này không chỉ là nghi thức tôn giáo mà còn là hoạt động chính trị, văn hóa, tâm linh mang ý nghĩa sâu sắc, thể hiện sự giao hòa giữa đạo và đời, giữa quá khứ và hiện tại, giữa lòng tri ân và khát vọng phát triển”, bà Trần Thanh Ngọc nhấn mạnh.

Đại diện Ủy ban MTTQVN P.Hòa Hưng dự lễ tưởng niệm - Ảnh: Quảng Đạo/BGN

Với chủ trương chỉnh trang đô thị của thành phố, năm 1983, hàng chục ngàn mộ phần tại Nghĩa trang Đô Thành - nghĩa địa của người nghèo lớn nhất ở Sài Gòn - TP.HCM được di dời về các khu nghĩa trang tập trung. Tại nghĩa trang này, cũng có mộ phần của liệt nữ Lê Thị Riêng với bí danh Hai Liên, Hai Riêng, sinh năm 1925, người con gái xứ Bạc Liêu. Bà là nữ chiến sĩ cách mạng kiên trung hoạt động trong Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam, bị địch sát hại vào Tết Mậu Thân (năm 1968). Ngày nay, bia tưởng niệm bà và các liệt sĩ, chiến sĩ đã hy sinh tại công viên mang tên mình như một biểu tượng cho tinh thần bất khuất của phụ nữ Nam Bộ trong kháng chiến.

Công viên Văn hóa Lê Thị Riêng, tên người con gái xứ Bạc Liêu, giờ đây sống cùng hơi thở thành phố, khắc sâu trên cổng công viên, như lời nhắc nhớ về những hy sinh thầm lặng trong quá khứ của một liệt nữ.

Dấu tích trung kiên của thế hệ tiền phong cách mạng Việt Nam

Tại đây, năm 1999, trong khi tiến hành công tác quy hoạch, các cơ quan chức năng đã phát hiện mộ phần của Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam - Trần Phú (1904-1931), sau 68 năm kể từ khi ông bị giặc Pháp bắt, giam cầm, tra tấn, trút hơi thở cuối cùng và bị vùi xác nơi Nghĩa địa Đô Thành cũ này. Di hài của ông sau đó được đưa về quê hương Hà Tĩnh. Tại vị trí ấy, ngày nay là đài tưởng niệm, phù điêu khắc ghi hình ảnh người chiến sĩ cách mạng, lãnh tụ đầu tiên của Đảng mãi ở tuổi thanh xuân rất sống động, ký ức nối liền quá khứ và hiện tại, minh chứng thiêng liêng cho một thời kỳ lịch sử oai hùng ở vùng đất Chí Hòa - Tân Sơn - Hòa Hưng xưa.

Trong tâm khảm của người Sài Gòn về Nghĩa trang Đô Thành xưa còn là tôn tượng Đức Địa Tạng màu đen cao hơn 5 mét sừng sững giữa cổng vào. Ở đó, bao gia đình vẫn mong hương linh người khuất bóng được nương tựa, được dẫn dắt về nơi không còn khổ đau, về với thế giới an lành.

Nghĩa địa của người nghèo - miền ký ức chưa thể quên

Giữa nhịp xe cuồn cuộn trên đường Cách Mạng Tháng Tám, người dân thành phố này chưa từng lãng quên quá khứ, dưới những tán cây rợp bóng xanh mát của Công viên Lê Thị Riêng hôm nay, đã từng là nơi người Sài Gòn gửi thân xác người thân về “thế giới vĩnh hằng”, với cách gọi gần gũi là “nghĩa địa của người nghèo”.

Chị Nguyễn Thị Liên (P.Hòa Hưng), là con dâu của Liệt sĩ Mai Thanh Nam bồi hồi trong ký ức về một Nghĩa trang Đô Thành của người Sài Gòn, mà ở đó gia đình chị có 4 người thân được chôn cất ở đây. Sau này, gia đình chị cùng bao gia đình khác đã cải táng người thân đi nơi khác để thành phố xây dựng công viên phục vụ công ích, thêm không gian chung cho mọi người sinh hoạt.

Đại diện thân nhân liệt sĩ Trần Ngọc Hoa tham dự lễ tưởng niệm, chị Trần Thị Kim Huỳnh (P.Diên Hồng) có mặt tại lễ tưởng niệm những người từng được an táng tại Nghĩa trang Đô Thành xưa. Chị cho biết từng được nghe kể về nghĩa trang này. Nơi đây là nghĩa địa chôn cất hàng vạn người dân lao động, mộ tập thể của binh sĩ vô danh nằm lại trong chiến trận Tết Mậu Thân đầy nước mắt, đồng bào tử nạn trong những biến cố lớn của thời cuộc ở đô thị Sài Gòn - Gia Định. Ở đó, phần đông là chôn cất binh lính, người nghèo, người vô danh, người dân Sài Gòn.

Ông Đinh Văn Nhàn, thương binh 2/4 tham dự lễ - Ảnh: Quảng Đạo/BGN

Với ông Đinh Văn Nhàn, ngụ tại P.Vườn Lài, là thương binh 2/4, chỉ còn lại một chân, ông vẫn cùng với những người bạn là thương binh nặng hiện diện trong buổi lễ tưởng niệm với tâm thế là người thân của liệt sĩ. Liệt sĩ Đinh Văn Thanh (sinh năm 1960) chính là anh trai của ông Nhàn.

Ông Nhàn đến dự với bộ đồ quân phục xanh, cùng các người bạn bảo rằng rất xúc động khi lần đầu tiên được tham dự một buổi lễ tâm linh, chứng kiến chư tôn đức Ban Trị sự Phật giáo TP.HCM cử hành các nghi thức cầu nguyện anh linh các liệt sĩ, chiến sĩ, đồng bào tại Đài tưởng niệm thật sự thiêng liêng và cảm động. Ông Nhàn gởi lời cảm ơn đến quý thầy và lãnh đạo P.Hòa Hưng đã quan tâm đến những người nằm xuống và không quên họ.

Cũng như ông Nhàn, nhiều thân nhân hiện diện hôm nay luôn nhớ về nghĩa trang ven đô Sài Gòn xưa, với nhiều biến cố, nơi chốn yên nghỉ của nhiều chiến sĩ, đồng bào yêu nước bị tù đày, bị sát hại trong các nhà lao, đồn bốt quanh vùng Chí Hòa - Tân Sơn - Hòa Hưng và bao kiếp người khác.

Hồ nước trong xanh trong công viên Lê Thị Riêng - Ảnh: Nguyên Tài/BGN

Khu “nghĩa địa của người nghèo” giờ đã trở thành công viên phức hợp, nơi dã ngoại, rèn luyện thể thao, thư giãn của người dân lân cận đã hơn bốn thập niên qua. Dấu ấn Công viên Lê Thị Riêng rộng 8 héc-ta, có hồ nước trong xanh uốn quanh, vẫn giữ cho mình một chút trầm lắng, tĩnh mịch giữa bao bộn bề ngoài kia. Ở đó, những chiếc lá xanh luôn xào xạc, hòa vào hơi thở của TP.HCM. Những hàng cây, ngọn cỏ ở đây được nảy mầm hồi sinh, góp phần tạo nên không gian xanh giữa lòng thành phố, đô thị sôi động vào hàng bậc nhất của cả nước.