Chân dung liệt nữ Quách Thị Trang

Theo kế hoạch, trong thời gian tới, địa điểm này sẽ được kiến tạo thành quảng trường gắn kết với nhà ga metro trung tâm, phát triển theo hướng thương mại, dịch vụ hiện đại, đồng thời bảo tồn và phát huy kiến trúc truyền thống, cổ kính của các công trình xung quanh.

Với Phật giáo, đây là một trong những địa điểm gắn với Pháp nạn năm 1963, khi nhiều cuộc xuống đường được tổ chức ở khu vực công trường trước chợ Bến Thành, trước đây được biết đến với tên gọi là Công trường Diên Hồng. Cũng như tại địa điểm lịch sử này, Thánh tử đạo Thích Quảng Hương đã thiêu thân cầu nguyện hòa bình và Liệt nữ Quách Thị Trang nằm xuống trong một ngày cuối tháng 8-1963 khi tham gia biểu tình phản đối chính quyền Việt Nam Cộng hòa đàn áp Phật giáo.

Mãi ở tuổi thanh xuân với đất nước

Quách Thị Trang, pháp danh Diệu Nghiêm, sinh ngày 4-1-1948 tại làng Cổ Khúc (làng Khuốc), H.Tiên Hưng, Thái Bình (nay là xã Đông Tiên Hưng, Hưng Yên). Thân phụ là ông Quách Văn Bội, thân mẫu là bà Hà Thị Vân. Quách Thị Trang là con thứ tư trong một gia đình có 6 anh chị em gồm 4 trai, 2 gái.

Năm 1954, trong cuộc di cư vào Nam, 6 anh chị em Trang theo mẹ vào ở vùng Chí Hòa (Sài Gòn), riêng cha Trang bị kẹt ở lại và khoảng 3 tháng sau, thì được tin ông đã qua đời trên đất Bắc.

Trong hoàn cảnh loạn ly lúc bấy giờ, nhiều khó khăn bủa vây nhưng được sống quần tụ trong sự hòa thuận của tình thân gia đình, nhờ người mẹ siêng năng tảo tần mua bán, anh chị em Trang đều được tiếp tục việc học hành.

Bên cạnh đó, với niềm tin Chánh pháp, đời sống tinh thần của gia đình Trang luôn được vun bồi phong phú. Từ lúc vào Sài Gòn, Trang được vào học lớp Đệ II.B Trường tư thục Trường Sơn ở đường Lê Văn Duyệt, Sài Gòn. Chị tham gia Gia đình Phật tử Minh Tâm, gia nhập Liên đoàn Học sinh Phật tử vào đầu tháng 8-1963.

Năm 1963, chị tích cực tham gia các phong trào đấu tranh chống chế độ và chính sách kỳ thị tôn giáo của chính quyền Việt Nam Cộng hòa lúc bấy giờ. Ngày cờ Phật giáo bị triệt hạ ở Huế, Trang bỏ ăn, bỏ học và khóc mãi! Trang nói với chị em: “Phật giáo mà chết thì tôi cũng chết”. Rồi liền sau đó, hàng ngày Trang đến chùa Xá Lợi, Ấn Quang để nghe các thầy giảng và nhận các bản tin tức đem phổ biến cho đồng bào. Rồi Trang cũng tuyệt thực, cũng cầu nguyện… như bao Phật tử trẻ khác trong thời điểm đó. Với sức nhỏ bé, có thể làm được những gì, Trang đã làm hết lòng cho Phật giáo. Trang thường nói: “Nếu có chết vì đạo thì Trang cũng đành”.

Đêm 20-8-1963, các chùa bị tổng tấn công, Tăng Ni và Phật tử có mặt tại chùa đều bị bắt. Cơn đau khổ và tuyệt vọng cực độ đã làm cho Trang như mất hồn. Trước mắt Trang, đất trời như sụp đổ cùng với những ngôi chùa bị lưới thép bủa vây, những tượng Phật, những bàn hương bị lật nhào xuống đất. Người ta tính tiêu diệt niềm tin Dân tộc! Người ta tính tiêu diệt nước Việt Nam! Trang nhìn một vài bộ mặt điềm nhiên bên đường, mà nghe nhói trong lòng.

Đến 24-8-1963 thì Trang và Yến nhận được tin cho hay: Sáng mai sẽ có một cuộc biểu tình ở chợ Bến Thành để tranh đấu cho quý thầy. Hai người bạn thấy phấn chấn hẳn lên. Họ thấy giữa sự nguy hiểm của hành động và sự đau khổ của bất lực, thà phải làm việc gì đó còn có ý nghĩa và có lợi ích hơn cứ điềm nhiên.

Tối lại, Trang đến nhà Yến vừa khóc vừa mừng chung với Yến. Trang nói: “Ngày mai tụi mình đi biểu tình. Nhưng không cho mẹ Trang biết, vì sợ mẹ sẽ ngăn cản. Trang chỉ cho chị Nhung biết thôi”.

Suốt đêm ấy, Trang gần như không ngủ. Trang thao thức bên niềm mừng vui là sắp được góp một chút gì cho đạo Phật thân yêu của Trang.

Sáng 25-8-1963, Trang dậy thật sớm, ăn mặc chỉnh tề rồi xin phép mẹ đến nhà bạn chơi và rủ Yến cùng đi. Hai chị em đến nơi hẹn với Yến, rồi cùng nhau đi taxi đến chợ Bến Thành.

Trong khi đang đứng chờ, từ cửa hông chợ, một đám người ùa ra như nước chảy. Những người đi đầu cầm biểu ngữ: “Hãy giết chúng tôi đi! Vì chúng tôi là con Phật!”. Ba thiếu nữ nghe lòng bừng dậy như sóng cả. Họ nhìn nhau 3 cặp mắt sáng ngời rồi cầm tay nhau chạy vào hàng ngũ.

Tượng Quách Thị Trang ở bùng binh trước chợ Bến Thành

Quách Thị Trang đã có mặt trong số hơn 5.000 sinh viên, học sinh biểu tình ở Công trường Diên Hồng, ngay trước cổng chính chợ Bến Thành. Cuộc biểu tình này do Ủy ban Chỉ đạo học sinh liên trường tổ chức nhằm chống lại lệnh “Thiết quân luật” của chính quyền Ngô Đình Diệm.

Được lệnh cấp trên, đông đảo những cảnh sát dã chiến đã dàn quân và dùng loa yêu cầu đoàn biểu tình phải giải tán. Bất chấp những lời kêu gọi, tốp nữ học sinh đi đầu vẫn tiến lên vượt qua khỏi mặt tiền chợ Bến Thành. Trong lúc đó, bóng dáng các hung thần cảnh sát chiến đấu hiện ra chặn lối trước mặt họ.

Bất ngờ, cảnh sát nổ súng thẳng vào đoàn biểu tình. Chợt nghe hai tiếng súng nổ, Yến quay lại nhìn thấy: Trang mặc áo ngắn đã ngã gục trên đường nhựa. Bên Trang là một cảnh sát, tay cầm khẩu súng mới vừa giết người xong. Lúc ấy là sáng ngày 25-8-1963 (nhằm ngày 7-7-Quý Mão), Quách Thị Trang khi ấy mới 15 tuổi.

Lưu giữ hình hài và tôn vinh tấm gương liệt nữ

Sau khi bị bắn, cảnh sát đã đem thi hài chị Quách Thị Trang về chôn trong nghĩa trang Bộ Tổng Tham mưu vì muốn giấu kín cái chết này. Tuy nhiên, danh tính của chị được xác nhận và các sinh viên, học sinh cùng đông đảo người dân ở Sài Gòn đã tổ chức một đám tang lớn cho chị nhằm phản đối hành động này của chính quyền. Sau này, gia đình cải táng mộ phần chị trong khuôn viên chùa Phổ Quang.

Mộ phần Thánh tử đạo Quách Thị Trang tại Địa Tạng các - chùa Phổ Quang (P.Tân Sơn Hòa, TP.HCM) - Ảnh: Bảo Toàn

Tháng 8-1964, tròn một năm sau khi Quách Thị Trang nằm xuống nơi Công trường Diên Hồng, Ban kiến tạo Đài kỷ niệm Quách Thị Trang được thành lập do sinh viên Vũ Quang Hùng làm Trưởng ban, tiến hành quyên góp kinh phí xây dựng tượng đài. Trong vòng 1 tháng, việc tạo tượng bán thân Quách Thị Trang được họa sĩ Mai Lân hoàn tất. Sau năm 1975, Chính phủ nước CHXHCN Việt Nam chính thức lấy tên Quách Thị Trang đặt cho khu vực công trường Diên Hồng nơi chị hy sinh.

Sau hơn 10 năm được di dời từ khu vực trước chợ Bến Thành về công viên Bách Tùng Diệp phục vụ cho việc thi công ga Bến Thành của tuyến metro số 1, vào tháng 9-2024, thực hiện kết luận chỉ đạo của Ban Thường vụ Thành ủy, UBND Thành phố Hồ Chí Minh đã có ý kiến chỉ đạo về vị trí đặt tượng Liệt nữ Quách Thị Trang. UBND TP.HCM giao Sở Văn hóa và Thể thao chủ trì, phối hợp với các đơn vị liên quan khẩn trương thực hiện công tác di dời tượng Quách Thị Trang đặt tại khu vực 3 (trước cao ốc The One).

Bảng tên công trường Quách Thị Trang trước chợ Bến Thành

Chia sẻ với báo Giác Ngộ trong một lần trở về thăm quê nhà, ông Quách An Đông, em trai của liệt nữ Quách Thị Trang, hiện sống và làm việc ở nước ngoài, bày tỏ: “Ðứng về phương diện của một Phật tử Việt Nam, tôi xin mạn phép nghĩ rằng tượng Quách Thị Trang và chuyện hy sinh của chị là biểu tượng của tinh thần hào kiệt và yêu nước của thanh niên sinh viên học sinh Sài Gòn thời 1963 và nhắc nhở Phật giáo đồ về thời Pháp nạn. Khi chị Trang hy sinh, chị chẳng đòi hỏi gì hơn là bình đẳng tôn giáo và tự do cho Tăng Ni, Phật tử. Gia đình cũng không dám đòi hỏi gì hơn khi biết tượng chị sẽ được dời về chỗ cũ ở Công trường Quách Thị Trang”.

Tại chùa Phổ Quang, sau khi đại trùng tu, Ban Trị sự GHPGVN TP.HCM cũng đã tôn tạo lại tháp mộ Thánh tử đạo Diệu Nghiêm Quách Thị Trang trong khuôn viên chùa để tưởng niệm về một thời bi hùng của Phật giáo Việt Nam.

Ảnh tái quy hoạch vị trí tượng đài Quách Thị Trang sắp thực hiện

Cùng vận hội mới của Phật giáo Việt Nam trong lòng đất nước, việc giữ gìn và phát huy truyền thống ngàn đời của đạo Phật Việt Nam là một nhân tố quan yếu. Như Trưởng lão Hòa thượng Thích Nguyên Sinh, Chánh Thư ký Hội đồng Chứng minh GHPGVN nhiệm kỳ I đã phát biểu trong Hội nghị Thống nhất Phật giáo Việt Nam tháng 11-1981, “Tôn trọng và giữ vững truyền thống không có nghĩa là chấp nê theo những lề thói cũ đã tỏ ra lỗi thời… Tôn trọng truyền thống là làm sống mãi những tư tưởng cơ bản, cốt lõi của đạo Phật như các tư tưởng bi, trí, dũng, vô ngã, vị tha, tích cực nhập thế, phương tiện thiện xảo,… Tôn trọng truyền thống còn có nghĩa là duy trì và phát huy một cách độc đáo hơn nữa ‘cái chất Việt Nam’ ở trong đạo Phật Việt Nam”.