Nhà báo Karen Greenspan đã khám phá bộ phim như một thiền quán táo bạo về trung ấm trong Phật giáo Tây Tạng, cũng như về những bản ngã mà con người cứ mãi bám chấp.

Trong Phật giáo Tây Tạng, nghệ thuật trình diễn từ lâu đã là phương tiện truyền tải giáo pháp. Một ví dụ tiêu biểu là điệu múa cham linh thiêng mang tên Bardo Raksha Mangcham (Vũ khúc Giải thoát trong trung ấm). Vũ kịch nghi lễ này, được trình diễn trong các lễ hội thiêng ở Bhutan, kết hợp giữa phiên tòa công tâm, những cảnh giới thiên đường và địa ngục, cùng chút dí dỏm hài hước, để kể lại hành trình qua cõi trung ấm của hai nhân vật đối lập. Sau đó, bộ phim “Hema Hema: Sing Me a Song While I Wait” (Hema Hema: Hãy hát cho tôi một khúc ca khi tôi chờ đợi) của Khyentse Norbu chính là sự tiếp nối truyền thống giáo hóa ấy.

Khyentse Norbu, tác giả của bộ phim

Ra mắt lần đầu năm 2016, đây là tác phẩm điện ảnh thứ tư trong sáu bộ phim của ông, và nay mới chính thức được công chiếu tại Hoa Kỳ (New York, California và nhiều nơi khác) từ tháng Tám đến tháng Mười. Trong tác phẩm giàu sức cuốn hút này, khán giả được trao một cái nhìn hiếm có về cảnh giới trung ấm, từ một bậc thầy coi việc dạy dỗ là nghiêm túc và vận dụng đủ mọi phương tiện sáng tạo để thức tỉnh con người.

“Hema Hema” trong tiếng Dzongkha của Bhutan có nghĩa là “Ngày xửa ngày xưa”. Tựa phụ tiếng Anh “Sing Me a Song While I Wait” gợi đến khoảng thời gian chờ đợi, tức bardo. Trong tiếng Tây Tạng, bardo thường được dịch là “trạng thái trung ấm”, một giai đoạn chuyển tiếp của các kiếp sống. Thông thường, nó chỉ khoảng thời gian giữa cái chết và sự tái sinh. Nhưng bardo cũng có thể chỉ những khoảng giữa khác: giữa sinh và tử, giữa lúc ngủ và thức, giữa một giấc mơ hay một thời thiền định, hoặc bất kỳ thời khắc chuyển giao nào.

Các hành giả Phật giáo Tây Tạng tin rằng vào khoảnh khắc lâm chung, nếu hành giả an trú được trong định, có thể hợp nhất trực tiếp với ánh sáng bản nhiên thanh tịnh sơ nguyên và đạt giải thoát khỏi luân hồi. Nếu không, khoảng bardo kéo dài tối đa 49 ngày giữa cái chết và tái sinh sẽ mở ra cả cơ hội lẫn hiểm nguy cho đời sống mới. Chính vì thế, Phật tử được khuyến khích rèn luyện và tu tập suốt đời thông qua thiền định và phương pháp tu tập khác, để chuẩn bị cho giây phút lâm chung và cuộc hành trình trong bardo. Hema Hema có thể xem như một khóa “huấn luyện sơ đẳng về bardo”, hay ít nhất là một lời nhắc nhở mọi người hãy quay về nội quán, thúc liễm cả thân và tâm.

Tác phẩm là kết tinh sáng tạo của ngài Khyentse Norbu, một vị Lạt-ma kiêm học giả Tây Tạng, còn được biết đến là Dzongsar Jamyang Khyentse Rinpoche. Sinh ra tại Bhutan năm 1961, ngài được công nhận là hóa thân đời thứ ba của vị sáng lập truyền thừa Khyentse khi mới bảy tuổi. Bên cạnh vai trò là một bậc thầy danh tiếng, lãnh đạo tông phái và nhà sáng lập các tổ chức lớn như Khyentse Foundation hay dự án dịch thuật 84.000, Norbu còn là nhà văn, đạo diễn và nhà làm phim đầy cá tính.

Câu chuyện phim diễn ra trong một khu rừng ẩn giấu. Quay tại những cánh rừng rậm rạp miền Đông Nam Bhutan bởi nhà quay phim Jigme Tenzing, từng khung cảnh của bộ phim nhanh chóng tạo nên sự gần gũi với thiên nhiên nơi đây. Nhân vật chính là một chàng trai Bhutan trẻ tuổi trong bộ gho (quốc phục nam, giống áo choàng quấn), đang lặng lẽ đi chân trần trên con đường cỏ dại um tùm. Theo dấu những ký hiệu bí ẩn, anh cải trang trong bộ váy dài, áo xanh, mái tóc giả xanh, cùng chiếc mặt nạ vô cảm màu be. Thổi lên tiếng sáo trúc, rồi chẳng bao lâu, anh bị bao vây bởi những kẻ đeo mặt nạ hung tợn cầm vũ khí. Họ đưa anh đến một bãi trống nơi một nhóm người đang tụ hội cho nghi lễ trong vòng hai tuần, được tổ chức 12 năm một lần.

Biên giới khu ẩn tu được phong tỏa, không ai được rời đi. Một vị trưởng lão phổ biến quy định: tất cả phải giấu kín danh tính, vì vậy mà mỗi người phải đeo mặt nạ. Ông nói: “Ngay cả giới tính của bạn cũng không được để lộ. Các ngươi đến đây để chuẩn bị cho khoảng cách giữa cái chết và tái sinh. Các ngươi đến đây để tìm ra bản chất thật của mình”. Ông cảnh báo rằng sẽ có kẻ muốn lột mặt nạ kẻ khác, và nhắc rằng sự ẩn danh chính là sức mạnh, nhưng đồng thời cũng dễ dẫn đến sự buông thả bản thân.

Không bao lâu, cái gọi là ẩn danh dần bị phá vỡ: trong sinh hoạt chung, khi tắm rửa, ngủ nghỉ hay lúc phải giải quyết nhu cầu, việc che giấu giới tính trở nên khó khăn. Họ còn được khuyên hạn chế nói chuyện. Trong khi máy quay lướt qua từng cá nhân hoặc khái quát những cảnh tập thể, khán giả được chiêm ngưỡng một thế giới mặt nạ đa dạng và đầy ám tượng: từ những mặt nạ truyền thống của Bhutan, những khuôn mặt phẫn nộ hay hiền hòa, đến mặt nạ của Nghệ thuật Kịch hát Tây Tạng (Ache Lhamo), và cả những sáng tạo độc đáo của Norbu. Có chiếc mang dáng dấp lập thể Picasso, méo mó gây cảm giác bi thương; có chiếc lại phỏng theo năm giác quan, tượng trưng trực diện và mạnh mẽ. Đáng chú ý, mặt nạ của nhân vật chính trống rỗng biểu cảm, gợi lên sự tò mò cho người xem. Sự chênh lệch giữa khuôn mặt giả và hành động thật tạo nên hiệu ứng xa lạ hóa đầy kịch tính.

Thế nhưng, thay vì khai mở một nhân dạng mới, nhiều người lại nhanh chóng bộc lộ tập khí cũ: lục lọi đồ người khác, lén uống rượu, trêu chọc, nhòm trộm, ái ân vụng trộm. Thông điệp ẩn sau đó thật chua chát rằng: thói quen, tập khí, nghiệp lực khó dứt đến mức nào, và con người dễ dàng bỏ lỡ cơ hội chuyển hóa và tu tập ra sao.

Phim tràn đầy những cảnh có thể dễ dàng chạm vào các giác quan của người xem: lửa trại bập bùng trong những đêm lễ hội giả tưởng, các điệu cham được cách tân với trang phục và vũ đạo mới mẻ mà vẫn phảng phất âm nhạc và động tác đặc trưng. Có cảnh hội làng nhảy múa vòng quanh đuốc rực sáng, tiếng đàn Bhutan ngân nga, khơi gợi cảm giác hứng khởi và gần gũi, đặc biệt ở điệu nhảy đôi. Trái lại, một vở kịch dân gian được dàn dựng như lời cảnh báo rõ ràng về luật nhân quả:

“Gieo lúa, lúa mọc.

Gieo mạch, mạch mọc.

Gieo ác hành, khổ đau sẽ nảy sinh”.

Thay vì khai mở một nhân dạng mới, nhiều người lại nhanh chóng bộc lộ tập khí cũ: lục lọi đồ người khác, lén uống rượu, trêu chọc, nhòm trộm, ái ân vụng trộm. Thông điệp ẩn sau đó thật chua chát rằng: thói quen, tập khí, nghiệp lực khó dứt đến mức nào, và con người dễ dàng bỏ lỡ cơ hội chuyển hóa và tu tập ra sao.

Cao trào xuất hiện khi nhân vật chính mang mặt nạ vô cảm bị cuốn vào cơn dục vọng với một người đeo mặt nạ đỏ dữ tợn. Chuỗi sự kiện đổi mặt nạ, lầm lẫn, và những sai lầm trầm trọng nối tiếp, minh họa sinh động cho sự vận hành không dứt của nhân quả. Trong khi đó, nghi lễ đêm vẫn tiếp diễn: một người kể chuyện mang mặt nạ trắng và áo tang như hồn ma, đứng bên “tử thi” giả tụng lời từ Bardo Thodrol, bản văn truyền thống được tụng cho người chết. Ông cảnh tỉnh:

“Đứng trước Diêm vương, ngươi sẽ bị phán xét.

Ngươi đã sát sinh chăng?

Ngươi đã lấy những gì không được cho chăng?

Ngươi đã cưỡng đoạt thân xác hay tâm trí kẻ khác chăng?”.

Các vũ công cham trong mặt nạ phẫn nộ xoay tròn, vũ khí kim loại leng keng, phóng chiêu như chặt đứt si mê.

Với những ai quen thuộc văn hóa Hy Mã Lạp Sơn và Phật giáo, bộ phim rõ ràng là một pháp thoại gợi suy tư về bardo, nghiệp, luân hồi; tất cả đều tương thông trong giáo pháp. Nhưng với khán giả không có nền tảng Phật giáo, những cảnh tượng đe dọa, tội lỗi hay địa ngục có thể gây hoang mang.

Và còn những chiếc mặt nạ vô hình mà chúng ta đeo trong cuộc sống thường nhật, có phải đó là những bản ngã và định kiến mà ta chấp thủ? Norbu bóc tách những ảo tưởng ấy bằng cách đặt khung nghi lễ huyền ảo song song với một nghi lễ đời thường: cảnh một thiếu nữ mặc kira truyền thống nhưng gợi cảm, khéo léo bê khay rượu giữa đám đông trong một hộp đêm náo nhiệt. Giữa nhịp nhạc điện tử và sự giả lả xã giao, cô hóa thân vào vòng lặp mệt mỏi của cuộc sống. Liệu các nhân vật và kể cả chúng ta có dám giải thoát khỏi những vòng luân hồi của riêng mình? Norbu để khán giả lặng lẽ suy ngẫm mà không đưa ra câu trả lời.

Karen Greenspan